.
MÅNAFOSSEN + FIDJADALEN *
in de buurt van Stavanger

Uit de collectie
Dagwandelingen Zuid-Noorwegen
www.pietsmulders.nl/noorwegen.



...... Groen= bos......Grijs= open gebied
Dit kaartfragment is voldoende. Je hoeft dus geen turkart te kopen.
Het Månavatnet is afgedamd door Månaura, een 340 m lange en 100 m brede gordel van grote rotsblokken. Ze zijn hier neergelegd door een steenlawine uit het noordwesten. (Het is dus géén eindmorene ! ) De afvoer (uitloop) van het meer verdwijnt er beneden tussen de blokken en komt er op vier plaatsen aan de zuidzijde weer uit.
In het hele dal is een spoelzandvlakte opgebouwd in een langgerekt meer dat afgedamd was door een rotsdrempel bij de Månafossen.
Later heeft de rivier zich weer bij de voormalige boerderij Mån ingensneden in die eigen opvullingen en kleine terrassen op meerdere niveaus achter gelaten.
Ook heeft de rivier een diepe, nauwe kloof ingesneden in de rotsdrempel bij de waterval voordat hij als waterval naar beneden stort.
Van de Månafossen naar Eikeskog is er door de rivier een aanpassingskloof gemaakt.
Een goede kaart van heel Noorwegen vind je op www.norgeskart.no

Hoogteprofiel van Parkeerplaats tot aan de eindmorene Månaura.
Vanaf de parkeerplaats tot aan de voormalige boerderij Mån stijg je ruim 200 hm. Vanaf Mån naar Månavatnet heb je vrijwel horizontaal terrein.
Parkeerplaats - Månafossen ↑0.35 ↓0.25 = 1 uur (zuivere looptijd)
Parkeerplaats - boerderij Mån = ↑1.10 ↓0.50 = 2 uur
Parkeerplaats - Månavatnet = ↑2 uur ↓ 1.40 uur = 3.40 uur.

Belangrijke gegevens:
.
Totale wandeling 3.40 uur (zuivere looptijd)
Parkeerplaats - Månafossen = ↑0.35 ↓0.25 = 1 uur (zuivere looptijd)
Parkeerplaats - boerderij Mån = ↑1.10 ↓0.50 = 2 uur (zuivere looptijd)
Parkeerplaats - Månavatnet = ↑2 uur ↓ 1.40 uur = 3.40 uur.

Grotendeels lichte wandeling.
Tot de verlaten boerderij Mån is de wandeling middelzwaar.
De rest van de dag is het lichte wandeling.

Heen-en-terugwandeling vanaf de parkeerplaats (op ca. 140 m hoogte) naar Månavatnet (op 327 m).

Rijd naar het Frafjorddalen. Volg daar de borden naar de waterval Månafossen tot aan de parkeerplaats.

ANWB Campings:
Zie voor een overzicht anwbcamping.nl/noorwegen

Wildkamperen:
In Noorwegen mag je kamperen in de vrije natuur (allemansrecht). Zet je tent maar op een leuke plek langs een rivier of meer. Zoek wel een rustig, afgelegen plekje minimaal 150 m van een huis of hut.

Routebeschrijving:
Wandel over het roodgemarkeerde voetpad aan de oostzijde van de rivier. Het pad is in het begin steil en ruw. Hier en daar zijn er trappen en kettingen gemaakt. Verderop wordt het horizontaal.
Er zijn meerdere uitzichtpunten op de waterval Månafossen. Deze waterval heeft een vrije val van 90 m en is een van de mooiere in Noorwegen.
Verder voert het pad het Fidjadalen in naar de voormalige bergboerderij Mån (320 m) en het meer Månavatnet.
Bij Mån is er in de kelder een tentoonstelling over de voormalige bergboerderij en het beschermde natuurgebied.
De omgeving van Mån is zeer geschikt om te kamperen.
De rivier heeft zich ingesneden in de voormalige spoelzandvlakte, waardoor je nu bij Mån meerdere lage terrassen ziet.
Het langgerekte meer Månavatnet is afgedamd door een gigantische steenlawine uit het noordwesten van méér dan 1 miljoen kubieke meter.
De afvoer (uitloop) van het meer Månavatnet verdwijnt onder in de natuurlijke dam Månaura en komt er op vier plaatsen aan de zuidkant weer uit.
Aan de oostzijde van het meer is het goed pauzeren in dit wild en mysterieus landschap.
Loop tot slot dezelfde route terug.

Waarschuwing:
Loop niet met rugzak en tent in 7 uur helemaal door naar Blåfjellenden, zoals de Rother Wandelgids van Elmar doet. Deze dagtocht is te lang (7 uur) en heeft in het tweede gedeelte veel klauterpartijen over puinhellingen van grote rotsblokken, waardoor het geen prettige dagtocht is.
https://ut.no/rutebeskrivelse/....

Introductie: .
worldwaterfalldatabase.com
............................................
www.world-of-waterfalls.com






Het pad is plaatselijk steil en ruw, maar er zijn daar trappen en kettingen gemaakt.

Een van de uitzichtpunten. Je kijkt tussen de Zachte berken (Betula pubescens) door naar de waterval.
De rivier Måna heeft hier door de tijd heen een kloofje gemaakt in de rotsdrempel en stort vervolgens als waterval naar beneden.
De waterval produceert "rook" (mist) bij haar voet (en bij zonneschijn ook nog een regenboog).
De bulderende Månafossen is 98 m en van het type: plunge.
The waterfall pours (stroomt) through a cleft (kloof) in the rock from the valley above (=rotsdrempel) and plunges spectacularly over a 92 m drop flowing wildly with unregulated force while also generating enough drizzle (motregen) at its base to produce a bold afternoon rainbow.
The unregulated nature of this waterfall not only compelled us to think very favorably upon it, but it was also something we would come to appreciate as many of the waterfalls in  Norway  had been tapped for hydropower. It is one of the country's main sources of domestic energy generation.


Je kijkt vanaf het begin van de wandeling noordwaarts over het eerste stuk van het Fidjadalen.
Vooraan zie je de gerestaureerde bergboerderij Mån en in het midden Månaura een imposante natuurlijke dam van rotsblokken.
Het dwarsprofiel van dit voormalige gletsjerdal is U-vormig (brede, vlakke bodem + steile wanden) (zie kader verderop).
 In het begin van de twintigste eeuw was dit dal helemaal ontbost door overbegrazing.
Na stopzetting hiervan zijn de bomen/struiken weer op eigen kracht terug. Dit zou een lichtend voorbeeld moeten zijn voor West-Schotland en het Lake District . Helaas heeft men daar de moed niet om de overbegrazing door edelherten en schapen stop te zetten.

Naast het overstapje is een aparte doorgang voor de hond.

De voormalige bergboerderij Mån:
.
The mountain farm of Mån was the first mountain farm that was cleared in Fidjadalen probably already in the early Middle Ages.
On the lush grassy slopes around the main building there are numerous remnants of the mountain farm that was in use until 1915.
The main house at the farm has been completely restored and a new building has been built on top the ancient barn foundations. In this new building, there are beds for around 30 people.
In the basement, an exhibition has been set up to display the history of the mountain farm, Frafjordheiene landscape protection area as well as showing the possibilities for recreation in the area.
The basement also serves as a heated shelter, where you're welcome to warm up while you eat your lunch when visiting Mån farm.
There are nice camping grounds on the grass fields down towards the river.  

De voormalige bergboerderij Mån.
Links het woongedeelte, rechts een moderne nieuwbouw op de fundamenten van het vroegere bedrijfsgedeelte.

Links het woongedeelte, rechts de stal (in de kelder) en de schuur erboven.

Om een vuurtje aan te maken, gebruikt men graag berkenbast. De bast van een Zachte berk zit vol olie en brand altijd. De berkenbast heeft van nature losse schilfers die je er zo vanaf kan halen. De boom sterft hier niet door.

De natuurlijke dam Månaura:

Door een gigantische steenlawine (rock avalanche) uit het noordwesten werd de rivier afgedamd. Achter deze natuurlijke dam Månaura ontstond het meer Månavatnet.
Hier ter plaatse is de dalbreedte (de rode lijn) 340 m en het damvolume maar liefst 1,3 miljoen kubieke meter. Zéér imposant.
De afvoer (uitloop) van het meer verdwijnt onder in de dam en komt er op vier plaatsen aan de zuidkant weer uit.


Je kijkt naar het westen.
De dalbreedte (de rode lijn) is hier 340 m, dus ongeveer drie keer de lengte van een voetbalveld en het damvolume maar liefst 1,3 miljoen kubieke meter. Zeer indrukwekkend.
De afvoer (uitloop) van het meer verdwijnt onder in de dam en komt er op 4 plaatsen aan de zuidkant weer uit.

Links een rotsblok van de natuurlijke dam Månaura.
Ten noorden van het meer ligt een rotsdrempel.

Landslides (aardverschuivingen) , and more particularly large rockslides(steenafglijdingen) and rock avalanches (steenlawines) , have formed natural dams in many mountainous regions. Even large dams several millions of cubic metres in volume may be unstable and breach. Many historic events of landslide dam failures are reported to have occurred within a few days to years after a landslide event, causing catastrophic outburst floods in the valley downstream of the dam.

The national landslide database of Norway includes at least 181 historical landslides (aardverschuivingen) that caused damming of rivers. Most of them were earth (aarde) and debris (puin) slides (153) and only 22 events were rockslides (gesteente-afglijdingen) or rock avalanches (steenlawines). Many of those events created only minor damming of rivers without significant consequences. Yet, there were several major events with significant consequences in terms of loss of life or long-lasting landscape changes: the worst natural disaster in Norway's history occurred on 21 September 1345 when the Gaula River was dammed by a massive debris (puin) slide that created a 14 km long lake. After only 2–3 d the dam breached, leading to a huge outburst flood in the Gaula Valley, burying 48 farms and killing at least 500 persons.
eaa19e487b78d212663fe8...

Fidjadalen was geheel ontbost in 1915:

Door overbegrazing was dit dal in 1915 totaal boomloos. Toen de mensen in de twintigste eeuw de boerderijen en seters verlieten konden de bomen hun plaats terug veroveren.
Het bos is een jong pionier-stadium bos, een vereenvoudigd ecosysteem met weinig soorten:
Zachte berk (Betula pubescens) (deze overheerste),
Wilde lijsterbes (Sorbus aucuparia),
enige wilgensoorten (Salix spp.)
Ratelpopulier (Populus tremula)
De lage struikjes op de foto zijn Jeneverbessen.
Zou je dus in West-Schotland en het Lake District ook de schapen en edelherten opruimen dan krijg je al na pakweg een eeuw ook zo'n mooi landschap.

The valley had been treeless when the area was farmed, and that the recovery and regeneration of the forest has only taken place subsequent to its abandonment by people.

In southwest Norway, large scale emigration of people to North America took place from the 1830s onward for about a century. Unlike the notorious Clearances in the Highlands of Scotland, this was a voluntary process, and because of the different system of land ownership in Norway, the departure of the people was not accompanied by a large scale expansion of sheep numbers, as happened in the Highlands. These key differences are what has enabled southwest Norway to become almost entirely naturally-forested again, whereas the Highlands have remained in a highly degraded, overgrazed and mostly treeless condition.https://alanwatsonfeathe...


Op weg naar de natuurlijke dam Månaura.

Fidjadalen is een voormalig gletsjerdal:
.
Denk aan:

1. Dwarsprofiel: U-vormig
(brede, vlakke dalbodem + steile dalwanden)

2. Lengteprofiel: Trapvormig
(opeenvolging rotsdrempels en bekkens)


1. Het dwarsprofiel is U-vormig.

2. Het lengteprofiel van dit voormalige gletsjerdal bestaat uit een afwisseling van rotsdrempels en bekkens. De dalbodem stijgt daarbij trapvormig met tien treden.
Er waren daar voorheen drie bergboerderijen:
Mån (op trede 2), Fed (trede 4) en Blåfjellenden (trede 7).
Er waren daarnaast ook een aantal seters (støl)
In het lengteprofiel is de hoogteschaal 10 x vergroot om de verschillen in hoogteligging duidelijk zichtbaar maakt.

1. Dwarsprofiel: U-vormig, d.w.z.
brede, vlakke dalbodem + steile dalwanden

Dalen die door gletsjers geërodeerd zijn, herken je meestal gemakkelijk aan hun U-vormig dwarsprofiel.
(Dit in tegenstelling tot rivierdalen, die vaak een V-vormige dwarsdoorsnede hebben.)

Bij zo'n door gletsjers geërodeerd dal is de dalbodem sterk verbreed en zijn de dalwanden veel steiler geworden. Dit U-vormig dwarsprofiel wordt vaak nog geaccentueerd doordat het laagste deel van de dalbodem na de vergletsjering verder vervlakt door opvulling van meren met delta-afzettingen.

De verbreding van de dalbodems is het gevolg van de omstandigheid dat gletsjererosie, i.t.t. riviererosie, niet beperkt is tot een smalle strook onderin het dal (de rivierbedding zelf), maar plaatsvindt over de gehele door ijs bedekte oppervlakte (dus de gehele dalbodem en het onderste deel van de dalwanden (middelste tekening).

The formation of a U-shaped cross-profile.


Fig.1 Before the Ice Age:
Rivers in mountains ran down V-shaped valleys.

Fig.2 During the ice Age:
When a glacier rumbled down the same valley the ice was so thick that it was able to pluck (plukken) and abrade (schuren) the valley floor (dalbodem) as well as the valley sides (dalwanden).
So the V-shaped valley became a U-shaped valley, with a flat valley floor (dalbodem) and steep valley sides (dalwanden).
(Plucking = a type of glacial erosion that occurs when ice freezes onto the floor and sides, ripping out rocks when it moves).
(Plukken = het loswrikken van rotsblokken (langs splijtvlakken) en vervolgens wegvoeren.
Het is het belangrijkste van de twee processen. Door plukken verdwijnt er veel meer volume aan rots dan door schuren.

Fig.3 After the Ice Age:
Now that the ice has all gone, this U-shaped valley has a river flowing through them again. But the river is too small for this very wide valley and is called misfit stream (hongerrivier).
At the valley sides (dalwanden), scree (hellingpuin) often builds up from all the freeze-thaw weathering (vorstverwering) that has taken place on the valley sides (dalwanden) above. (m.a.w. de overgang tussen de dalwand en de dalbodem is dikwijls bedekt met naar beneden gevallen puin dat zich verzamelt heeft in een puinhelling.)


Erdalen is a U-shaped valley (= dal met een U-vormig dwarsprofiel).

Hoe diep de gletsjer uitschuurt, houdt vooral verband met de hardheid van het gesteente, daarnaast met de dikte en stroomsnelheid van de gletsjer.

Kleine zijgletsjers zijn minder dik en hebben een lagere stroomsnelheid dan de hoofdgletsjers. Daardoor zijn de dalen van kleine zijgletsjers ook veel minder diep uitgeschuurd dan de hoofdgletsjerdalen waarin zij uitmonden. Dit leidt, na afsmelting, tot de aanwezigheid van 'hangende' zijdalen. (Zie tekening B hieronder). De rivieren van de zijdalen komen dikwijls als hoge watervallen naar beneden (voorbeeld Utladalen-wandeling)
(Bij rivier-erosie heb je dat niet; daar ligt de bodem van het zijdal bij de monding gewoonlijk wel op hetzelfde niveau als de bodem van het hoofddal)

A. During maximum glaciation (vergletsjering) , the U-shaped valley is filled by ice to the level of the small tributaries (zijgletsjers).

B. After glaciation the valley floor (dalbodem) may be occupied by a stream and ribbon lakes (langgerekte meren).

C. If the main stream is heavely loaded, it may fill the valley floor with sediment.

D. Should the glacial valley have been deepened (uitgediept) below sea level, it will be occupied by a fjord (= deep, narrow estuary).

Een fjord is eenzelfde reliëfvorm als een U-vormig dal, maar hier heeft de gletsjer zo diep uitgeschuurd dat na het afsmelten van het ijs dit U-vormige dal met zeewater is gevuld (zie tekening D).
Je ziet dat op de fjordbodem nog geen afzettingen zijn.
Slechts bij het binnenste fjordeinde is er een begin van delta-afzettingen in de fjord. Denk bijv. aan Lysebotn (Kjerag-wandeling)

2. Lengteprofiel: trapvormig
(opeenvolging rotsdrempels en bekkens)
.
Dalen die door gletsjers geërodeerd zijn, herken je ook aan het lengteprofiel. Het is gekenmerkt door een trapvormig stijgende dalbodem m.a.w. er is een opeenvolging van steile gedeelten (voorzijden van de rotsdrempel) en vlakke gedeelten (bekkens met daarin een meer, of opgevuld met delta-afzettingen).

Rotsdrempels:
Een rotsdrempel is een rotsige rug dwars over het dal.
De voorzijde van de rotsdrempel kan zo steil zijn dat het water er als watervallen overheen stort.
Na de ijstijd heeft de rivier in een rotsdrempel dikwijls een scherp V-dalletje of een kleine kloof uitgeschuurd.

Bekkens:
Een bekken is een uitdieping in een gletsjerdal.
De vlakke gedeelten in een gletsjerdal vertonen vaak bekkens. Deze bekkens kunnen tientallen tot zelfs meer dan 100 meter diep zijn.
In eerste instantie zijn ze gevuld met meren(1), maar na verloop van tijd worden die weer opgevuld met delta-afzettingen(2). Je ziet er nu spoelzandvlakten en beneden bij de boerderijen landbouwgebied.
Hoe diep de uitschuring van de bekkens is, houdt vooral verband met de hardheid van het gesteente, daarnaast de dikte en stroomsnelheid van het ijs.

Zéér instructief is het mooie Erdalen:
.
Rotsdrempels:
In het begin van de wandeling passeren we de markante rotsdrempel Hesthammaren.
Later heeft de rivier hier een kleine kloof uitgeschuurd.

Bekkens:
In dit dal zijn 7 bekkens (zie onderstaande lengteprofiel).
Tijdens de autorit door het landbouwgebied passeren we er al 3, namelijk de vlakten bij achtereenvolgens de boerderijen Erdal, Tjellaug en Greidung.
Daarna passeren we er op onze wandeling nog 4. Dat zijn de drie spoelzandvlakten Sandane, Grandane en Ulvestegen en het gletsjermeer bij de gletsjertong Erdalsbreen.
Stepped longitudinal profile of Erdalen taken along the river bed showing surface elevation and sediment depths.

Glacially eroded valleys in most of the cases show a very typical, stepped (getrapt) longitudinal profile, consisting of alternating rock thresholds (rotsdrempels) and basins (bekkens).
These basins are called glacial overdeepenings (uitdiepingen) and are presently oftentimes filled with lakes, sediments (and sometimes seawater) (Dit laatste is het geval bij fjorden).
Glacial overdeepenings (uitdiepingen) have been exposed during the last deglaciation as glacial lakes(1) (gletsjermeren) and flatbottomed valleys(2)(zie hieronder rechtse tekening).
These basins (bekkens) have been identified as evidence for glacial erosion, since rivers do not transport eroded material upslope out of the basins, which indeed glaciers can do (Zie hieronder linker tekening).
Een gletsjer beweegt in de richting van het helling van het gletsjeroppervlak. Deze richting hoeft niet hetzelfde te zijn als de hellingrichting van het terreinoppervlak onder die gletsjer. Hij kan dus hellingopwaarts stromen (zie linkse tekening).


Linkse tekening:
Glaciers can transport eroded material upslope.
(linksboven: Tributary glacier = zijgletsjer).
.
Rechtse tekening:
After the glacier retreats (terugwijkt; slinkt), the basins (bekkens) are first filled with water (zie 1. Glacial lake (=gletsjermeer) and later on with delta-deposits (zie 2. Flat-bottomed valley).

Glaciale uitdiepingen vinden plaats door plukken (plucking) en schuren (abrasion).

1. Plukken
(= het loswrikken van rotsblokken (langs splijtvlakken) en vervolgens wegvoeren.)
Between a glacier and the rock underneath is a thin film of meltwater. This water sometimes freezes, so the glacier becomes attached to the rock. Then, when the glacier moves forward, it pulls away any loose fragments of rock.
This powerful process is called plucking.
(It is highly likely that the rock will already have loose fragments because of freeze-thaw weathering (vorstverwering).This is the weathering process where water seeps into cracks (scheuren), freezes and expands, gradually wedging open cracks until the rock breaks.)

2. Schuren (abrasion):
Once the glacier has plucked away pieces of rock, they become embedded (vast te zitten) in the bottom of the glacier and scrape (schuren) the rock surface as the glacier moves. This slower process of erosion is called abrasion (schuren).

Plukken is het belangrijkste van de twee processen. Door plukken verdwijnt er veel meer volume aan rots dan door schuren.

Major plucking steps are often found on the slopes down-valley of the thresholds (rotsdrempels), while the up-valley dipping slope of the basins (bekkens) are usually more scraped.

Bij de Blåisen-wandeling zag ik het onderstaande resultaat na het terugwijken van de gletsjertong. Grote Rotsblokken van een halve meter hoog en meterslang waren door het ijs geplukt. (Plukken is het belangrijkste proces. Schuren verwijdert niet veel rots).

https://thesiscommons.org/

Ikonen van de Lysefjord:

In het Stavanger-gebied promootte men in 2019 de volgende 3 wandelingen als Ikonen van de Lysefjord:
1. Preikestolen (= de preekstoel),
2. Kjerag [spreek uit: Gjerag],
3. Flørli 4444 (de langste houten trap ter wereld)

Laat je niet gek maken door de toeristenindustrie !
Men probeert je veel geld uit je zak te kloppen.
Een voorbeeld hiervan zag ik bij de parkeerplaats van de Kjerag in 2021. Je moest daar 300 NKr (= 30 Euro) betalen, terwijl voor Noorse begrippen 50 tot 80 NKr redelijk geweest zou zijn.

Mijn lijstje van mooiste dagwandelingen in het Zuidwesten ziet er als volgt uit:

1. Preikestolen (wandeling + uitzicht allebei mooi),

2. Viglesdalen

3. Månafossen

4. Skomakarnibbå

5. Kjerag (wandeling niet echt mooi; uitzicht wel).

..Deze wandelsite is niet-commercieel, onafhankelijk en gratis. Dat is enkel mogelijk door steun van de bezoekers. Heb je hier goede info gevonden, toon dan je waardering door een kleine donatie voor het vele werk. Zo kan de website ook gratis blijven en uitgebouwd worden! ...................... Betaal met deze knop in een paar klikken via je eigen PayPal-saldo. Heb je zelf nog geen PayPal-rekening, dan kun je toch via PayPal vanaf je creditcard geld overmaken. Uiteraard kun je ook doneren door overschrijving op mijn ING-bankrekening: IBAN : NL38 INGB 0003 5057 89 BIC : INGBNL2A t.n.v. P. C.M. Smulders. ....

LAATST BIJGEWERKT : 25-1-2021.